Борис Павлов “Саха сүрэҕэ”
Олунньу 28 күнүгэр Дьокуускайга Олоҥхо театрыгар Борис Павлов «Дьолуо» диэн кинигэтинэн моноспектакль буолан ааспытын саха литературатын сэргээччилэр истибит буолуохтаахтар.Спектакльга Саха театрын артыыстара оонньоотулар. Көрөөччүлэр санааларын иһиттэххэ, кэпсэтиилэрин ырыттахха, сөбүлээбиттэр, сэргээбиттэр, дойдуларын, алаастарын ахтыбыттар, саха дьонун сиэринэн, бөлөһүөктээн ылбыттар. Сөхпүттэр бииртэн биир чаҕылхай айымньылартан, биһирээбиттэр талааннаах артыыстарбыт уһулуччулаах толорууларыттан.
Биллэр суруналыыс Марта Николаеваны истиэҕиҥ: “Дьэ, бүгүн чахчы да дьоро киэһэ, дьолуо киэһэ буолла. Быйыл халлааммыт наһаа тымныйбата эрээри, ис-иһиттэн тоҥ тыыннаах, дьаҥнаах кыстык ааһан эрэр. Бүппэт тумуу, оо-дьэ, хаһан эрэ ааһан абырыыр диэбит курдук. Бүгүҥҥэттэн бу дьайы дьалбарытан Дьокуускайга саха дьонугар улахан алгыһы түстээтэ диэн суруйааччы, суруналыыс, айанньыт Борис Павлов «Дьолуо» диэн 2017 сыллаахха ахсынньы ыйыгар тахсыбыт кинигэтинэн П.А. Ойуунускай аатынан Саха театрын артыыстарын моноспектаклын кэнниттэн бииргэ сылдьыбыт аргыһым, врач, меценат Дария Иннокентьевна Гуринова санаатын үллэһиннэ. Кырдьык даа диэбит курдук Борис Павлов дьүһүйүүлэринэнартыыстар ис дууһаларыттан иэйэн толордулар. Кинигэттэн бэйэбит аахпыппытынааҕар суруйааччы суруйууларын ааҕан толоруулара дьайар күүһэ олус күүстээх эбит. Кинилэр туруктарыгар ситимнэһэн, биир тыыҥҥа силбэһэн иһиттибит. Сахабыт кэскилин ыралаан, санааҕа түһэн ыллыбыт. Борис Павлов билиҥҥи көлүөнэбит Арбыытата эбит, орто дойдубут олоҕун түстээччитэ аттыбытыгар баар эбит. Сахабыт тылын Күндэтэ, Эллэйэ, Ойуунускайа – бу биһиги көлүөнэбитигэр баарын биир бэйэм Борис Павлов хоһоонноругар булабын, киэн туттабын. Саха кыһалҕатын, баар кырдьыгын, кэскилин бу айымньыларга ааҕабын. Артыыстар Василий Борисовы, Дмитрий Татариновы, Татьяна Легантьеваны көрөөччү быһыытынан саҥалыы арыйан көрдүм. “Буруо” кэпсээнин артыыс Прасковья Адамова арчылаах отунан сыт таһааран толоруутугар биир бэйэм чахчы ыраастанным, эмтэнним. Бүгүн өссө биир үөрүүнэн Борис “Саха сүрэҕэ” диэн саҥа кинигэтин атыыластыбыт, ааҕарга өссө биир айан күүтэр”.
Чэ, ити курдук киин куораппыт элбэх театрга, эгэлгэ испэктээхтэргэ эргийэ сылдьар талымас соҕус публиката биир дойдулаахпыт суруйааччы, суруналыыс Борис Павловайымньыларын сэргээтэ, талаанын билиннэ.
Оттон мин “Саха сүрэҕэ” диэн саҥа кинигэни аахпыт киһи быһыытынан санаабын үллэстиэхпин баҕардым.
Борис Иванович суруйуулара бары иһирэх тыыннаахтар, хайдах да таһымнаах ааҕааччы бэйэтигэр наһаа чугастык ылынар. Кини ойуулаабыт, кэпсээбит судургу көстүүлэрэ киһини дириҥ толкуйга тиэрдэллэр.
Суруйааччы саҥа кинигэтэ ытык Таатта сиригэр саҕыллыбыт доҕордоһуу туһунан ахтыынан саҕаланар. Үөрэҕин бүтэрэн, суруналыыс быһыытынан Тааттаҕа ананан кэлбитин, кэпсээннэртэн, кинигэттэн ааҕан билбит Таатта үрэҕин аан-бастаан көрөн кэрэтиттэн сөхпүтүн, сүрэҕигэр сүппэттик киллэрбитин этэр. Биллэн турар, Таатта биллиилээх дьонун кытта алтыспытын олус үчүгэйдик ахтар: Куома Чааскын уолун Миисэни, Мандар Ууһу кытта билсии, ытык сир ураты толкуйдаах, уран уус, иистэнньэҥ дьонун үлэлэрин көрүү…
«Араҥас сулус» литературнай түмсүүнү оччолорго эдэр дьон тэрийбиттэрин уонна күн бүгүнүгэр диэри истиҥник санаһалларын, сибээстэрин сүтэрбэттэрин ахтыыттан билэбит, тулхадыйбат доҕордоһуу ыарахаттары аһарарга көмөтүгэр итэҕэйэбит.
Онтон хоһооннор, дойдуга, дьоҥҥо, эйиэхэ-миэхэ, барыбытыгар анаммыт хоһооннор… Киһини көҥдөй көрөллөр, ааспыт олоххун, бүгүҥҥү кыһалҕаҕын, сарсыҥҥыга эрэлгин этэллэр, оргууй аҕай уоскуталлар, толкуйдаталлар. Хоһоон ахсаана омуннаах элбэх буолбатах, ол гынан баран хас биирдиитэ, эппитим курдук, иһирэх, истиҥ. Хос-хос хатыламмыт, хоһоонньут аайы этиллибит тыллар буолбатахтар, кирилиэстэммит ураты тутул, сонун уобарастар, дьиктиргэтэр көстүүлэр… Уонна уратытык тиэрдиллэр таптал, саха дьонугар таптал, Саха сиригэр таптал…Кини хоһоонноругар айылҕа араас көстүүлэрэ (күн, халлаан, тыал, ардах-хаар, өрүстэр, үрэхтэр, дьыл кэмнэрэ) бары киһи олоҕун кытта ситимнээхтэр:
Миэнэ
тылларым барыта
сүрэхтэн,
Сып-сырдык,
ып-ыраас,
сып-сылаас
«Ийэ сир» диэн
үрэхтэн,
Миэнэ санаам барыта
салгынтан,
Үүт сыттаах,
күөх оттоох,
үрүмэччилээх,
«Оҕо саас» диэн
сайынтан…
Борис Павлов хоһоонноругар күөх унаарбуруо – салыйбат сарсыҥҥылаах саха ыалын символа. Кыһарыйбыт кыһалҕалар кыйданыахтарадиэн эрэннэрэллэр, абылаҥнаах үүт-тураан олох балысхан сайдыыны кэрэһэлиир аҕыс араллаантан ордуга этиллэр.
Айар кыах бэлиэтэ – сылгы поэт үгүс хоһоонноругар көстөр. Уонна өрүү буоларыныы алгыстаах айан: атынан, тыынан, сороҕор көтөн, ардыгар атах сыгынньах хадьымалынан…
Борис Павлов уот харахха этэр:
Саха нүһэр.
Тугу санаабыта барыта
сүрэҕэр түһэр.
Барытын көрөр.
Барытын тиһэр.
Дьэ, онтон санаатын
этэр.
Уот харахха этэр.
Биир тылынан
эпсэри этэр.
Кини сүрэҕинэн көрөр.
Инники туох буоларын
Көхсүнэн да олордор
сэрэйэр.
Киһи өйө тиийбэтин
Түүлүнэн-битинэн
сэгэтэр.
Дьэ, оруобуна оннук. Бу тыллар Борис Павловы бэйэтин ойуулаан таһаараллар дии саныыбын мин.
“Саха сүрэҕэ” хомуурунньукка суруйааччы түөрт саҥа кэпсээнэ киирбит.
“Дезертир” диэн кэпсээн миигин долгутта. История учуутала, кыраайы үөрэтиигэ сыһыаннаах киһи буоларым быһыытынан, ити урукку өттүгэр сабыылаах, билигин син сэгэтиллэн эрэр, сыһыаннаах дьоҥҥо олус ыарыылаах тема таарыйыллыбытын сонурҕаатым. Сэрии сылларыгар сэдэх да буоллар баар көстүү хайа өттүттэн арыллыбыта киһини интэриэһиргэтэр, суруйааччы санаатын таайа охсуоххун баҕараҕын. Манна быһа-бааччы үчүгэй да, куһаҕан да дэммэт. Бэйэҥ өйгүнэн-санааҕынан ырыҥалыыргар быраап бэриллибит. Ол гынан баран Таҥара лаабыһа барытын быһаарар курдук. “Оҕо-уруу туһугар, дьон-сэргэ туһугар диэн”, – сэрии саҕаланыыта тоҕус ыйдаах иринньэх оҕо, кэлин учуонай буолбут дезертир уола быһаарар, халыҥ аймах хаартыскатын көрдөрөр. Онон, чэ, ааҕааччылар, бэйэҕит сыта-тура сыаналааҥ, оттон мин ааптары өйдөөтүм диэхпин сөп.
“Байанай”ресторан”, “Үүт өҥнөөх үрүҥ автобус” кэпсээннэр сиэр-майгы, тыа-куорат бүппэт проблемаларын таарыйаллар. Үйэлэри уҥуордаан өбүгэлэрин туйахтарын хатаран, хара тыаны дьиэ оҥостубут булчут уонна куорат “булчута” рестораҥҥа көрсүһүүлэрэ, үрүҥү-хараны, үтүөнү-мөкүнү бутуйбут аныгы кэм… Ханна баарый кырдьык? Киһи санааҕа ылларар айымньыта дии санаатым “Байанай” рестораны”. Тоҕо олоххо, санаа курдук, барыта табыллан испэтий? Мин Чуор Күннэйдиин бииргэ буолуохтарын баҕарбытым. Ааптар оннук оҥорботох. Тоҕо? Чулуу булчут буолуу, өбүгэ ыйбыт суолун тутуһуу иэһин төлөбүрэ дуо?
Үрүҥ автобус… Үүт өҥнөөх үрүҥ автобус… Үүт… Эмиэ олох, сиэр-майгы уларыйыыта. Үүт өҥнөөх үрүҥ автобус суоппара Куоста үрүҥү-хараны, үтүөнү-мөкүнү араарарыттан үөрдүм. Өрөмүөннэнэн өрө тардыллыбыт автобус үйэтигэр элбэҕи билбит-көрбүт буоллаҕа: таптал саҕыллыытын, олох үөрүүтүн, ол быыһыгар киһи олоҕо сарбыллар трагедиятын…
Гитарист Гоша… Кинини аһынабын, ол гынан баран миигин кэпсээҥҥэ Чооруос сөхтөрөр, ыраас, оҕотук санаатынан, баҕар сорохторго, кэнэн соҕус өйдөбүллэринэн. Бу уустук олоххо чооруостар баар буоллуннар. Табылыннын-табыллыбатын дьоҥҥо истиҥ сүрэхтэринэн дьайдыннар. Кинилэр дьайы дьалбарытар санаалара уостубатын!
Бу кинигэҕэ ааптар үс айаны киллэрбит: Дьааҥыга, Өймөкөөҥҥө, Кытайга. Бэйэтэ да тымныы Сахабыт сирин өссө саамай тымныы үгэннээбит сирдэрэ. Аатырбыт Дьааҥы хайалара, айылҕа дьиктилэрэ… Манна олорор дьон эмиэ ураты буоллахтара. Дьэ, уонна дракон хас төбөлөөҕүн ааҕа Улуу Кытайга айан. Ааптары уонна бары да историяны сэҥээрэр дьону долгутар ыйытыы: “Ама, хаһан эрэ биһиги аймахтарбыт – түүр омук сыдьааннара куйахтара күҥҥэ күлүмүрдээн, хаҥыл аттара хаһыҥыраан, ыйаастыгас хара харахтарынан суостаахтык-суодаллаахтык тобулу көрөн, бу истиэнэ аннынан көтүтэн ааспыттара буолуо дуо?” – үүйэ-хаайа тутар, эмиэ да киэн туттуу, эмиэ да олус чорбойоботохпотуттан соҥуоруу баар дуу диэн көрдүм.
Ити курдук санаалар “Саха сүрэҕэ” диэн биир дойдулаахпыт кинигэтин аахпыппыттан саҕаһа буолан толкуйга тиэртилэр. Онон, ытыктабыллаах саха литературатын сэргээччилэр, Борис Павлов саҥа кинигэтин ааҕыҥ, албыннаппыт курдук сананыаххыт суоҕа диэн эрэннэрэбин.
Светлана Винокурова – Сырдаана
Томпо, Мэҥэ Алдан.