Быйыл саха бастакы суруйааччы дьахталларыттан биирдэстэрэ Анастасия Саввична Сыромятникова төрөөбүтэ 110 сылын бэлиэтиибит. Томпо оройуонун Киин библиотекатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотека үлэһиттэрин көмөлөрүнэн кини айымньыларын Электроннай кинигэлэрин ааҕааччыларбытыгар анаан таһаардыбыт.
Ссылка на книги автора: https://library.tompolibs.ru/анастасия-сыромятникова/
Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй, биир дойдулаахпыт, учуутал, суруйааччы, суруналыыс Сыромятникова Анастасия Саввична айымньыларын ырытыылара кинигэни ааҕарга угуйуохтара, сэргэтиэхтэрэ:
Оҕо эмоциональнай интеллегэ сайдарыгар олук буолар айымньылар
Саха киһитэ атын култууралар сабыдыалларынан чыҥха атын буола уларыйан иһэр. Ону кытта ааҕааччы эмиэ уларыйда. Холобур, Анастасия Сыромятникова «Кыыс Хотун» романыгар айылҕаны ойуулааһын элбэх. Ону үгүс ааҕааччы көтүтэр эбэтэр өйдөөбөт. Аныгы ааҕааччы түргэн дьайыылаах айымньылары ордорор буолла.
Кинигэни онлайн ааҕар сигэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/кыыс-хотун-12ч/
Оттон саха уйулҕата хайдаҕый? Саха айылҕалыын алтыһан үүммүт, олорбут буолан, налыччы, бытааннык, сыныйан аахтаҕына, тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ ис сүрэҕиттэн ылынар. Онно, дьэ, бу “Кыыс Хотун” айылҕаны хоһуйуу кэрчиктэрэ олук буолуон сөп.
Сигэтэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/кыыс-хотун-34-ч/
Итини өйдүүргэ оҕону кыра сааһыттан үөрэтии ирдэнэр. Мин санаабар, бу манна, оҕо ааҕа үөрэнэригэр, олоҕу өйдүү улаатарыгар, А. Сыромятникова «Лаанча чыычааҕа», «Куобах» о.д.а айымньылара 8-12 саастаах оҕолорго олук буолаллар дии саныыбын.
Сигэтэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/үчүгэй-оҕолор/
1995 сыллаахха саха омук ыччатын иитэр-такайар үгэһин-үөрүйэҕин сөргүппүт киһибит К.С. Чиряев «Норуот педагогикатынан дьарыктанар хайысхалар» бырагырааматыгар «Айылҕа – дьоһун педагог» диэн туспа салаалаах. А.С. Сыромятникова кэпсээннэриттэн төрөөбүт айылҕа, ийэ буор дьайыыта оҕо этэ-хаана сайдарыгар, быһыыта-майгыта олохсуйарыгар, билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр улахан суолталааҕа көстөр.
Айылҕа барахсан соҕотох чуумпута даҕаны, көтөр кыыл саҥатын, тыал куугунуура даҕаны – бу барыта педагогика тиэрминнэринэн эмоциональнай иитии диэн, кэрэни кэрэхсииргэ, харыстыырга үөрэтии буолар.
С.Иванова “Үчүгэй оҕолор” кинигэҕэ уруһуйа.
«Куйаас күн буолла. Лаанча диэн кыракый кыыс күн уотун утары кыайан көрбөт. Хараҕын симмэхтиир, сыгынньах атаҕын итийбит муостаҕа кумуччу үктээн, таһырдьа таҕыста». Атах сыгынньаҕын сылдьыы саха оҕону иитиитигэр ураты дьайыы буолар. Аҥаардас оҕо доруобуйатыгар эрэ туһалаах буолбакка, сири кытта, төрөөбүт төрүт буору кытта быстыспат сибээс утаҕын төрүттүүр ньыма буоларын өйдүөх тустаахпыт.
Эбэтэр:
«Лаанча аны ыалларын оҕолоругар барбат, мэлдьи сайылыгын тула хаама сылдьар, онно оонньуур буолла. Таһырдьа олорон, ооҕуй ситим тардарын одуулуур. Ол ситим күн уотугар кылабачыйар. Олус үчүгэй ойуу курдук».
Оҕо бу маннык түгэннэргэ дьоһуннанар, уларыйар, улаатар, киһи хара буолар. Айылҕаны өйдөөн көрөргө үөрэнэр. Ол да иһин Лаанча, Ванялаах Оля болҕомтолоох, киэҥ көҕүстээх, мындыр өйдөөх буола улааталларыгар киһи саарбаҕалаабат. Лаанча чыычааҕын оҕотун аһатара, кэтээн көрүүтэ, Ванялаах Оля куобах оҕото кыра оҕо курдук ытыырын истиилэрэ, туһахха иҥнэн баран хамсанарын көрүүлэрэ – ураты үөрэҕи иҥэрэр. Оттон билиҥҥи оҕо айылҕа тылын истибэт, айылҕа чуумпутуттан сүрэҕэ дуоһуйбат, үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр майгытын билбэт буолан, тоҥ дууһалаах «тимир» киһи тахсара буолуо.
Кинигэни онлайн ааҕар сигэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/хопто/
Биһиэхэ бэрт сайдыылаах педагогика үөрэҕэ баарын билэбит. Ол педагогика оччоттон баччаҕа диэри тумус туттар этиитэ – оҕо айар дьоҕурун сайыннарыы диэн. Оҕо айар дьоҕура туох-ханнык иннинэ оонньуур кэмигэр сайдар, онно оҕо бэйэтэ дьайар (дьайыыта), тугу эрэ илиитинэн-атаҕынан оҥорор-тутар усулуобуйата наада диэн үөрэтэр.
А. Сыромятникова кэпсээннэригэр оҕолор үлэлэрэ барыта оонньуу тэҥэ суруллубут. Холобур, Лаанча чыычааҕын аһатара. Кини таһырдьа оонньуу таарыйа толкуйдаан таһаарбыт күннээҕи үлэтэ буолар.
Кинигэ сигэтэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/кыһыл-балык/
Педагогика биир тиэрминэ: бэйэ суолун-ииһин көрдөөһүн. Кырдьык даҕаны, киһи барахсан тыыннааҕын тухары ХОЧУ уонна НАДО диэн мөккүөр икки ардыгар сылдьар, ити – олох философията. Оҕо оҕо курдук, биллэн турар, баҕарара кыайар. Бу кэпсээннэргэ «оҥоруох тустаахпын» диэн үөрүйэҕи иҥэрии олус ырылхайдык көстөр.
Лаанча чыычааҕы быыһыан баҕарара, ол туһугар аһатыахтааҕа, Ванялаах куобаҕы тыыннаахтыы ылар баҕалара туоларыгар туһахтан араарыахтаахтара. Кэнники бу НАДО (оҥоһуллуохтаах) үлэлэлэрэ кинилэргэ үгэскэ кубулуйар. Ол аата баҕарбыт баҕатыгар тиийэригэр, оҕо «наада» диэнинэн салайтарыахтаах.
Онлайн ааҕарга: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/дьүөгэлиилэр/
Оҕону иитии биир улахан суолталаах хайысхата атас-доҕор диэн буолар. Бу барыта оҕо этэ-хаана сайдарыгар, дьону кытта кэпсэтэ үөрэнэригэр олус туһалаах, педагогика этэринэн, социальнай иитии биир көрүңэ А.С. Сыромятникова айымньыларыгар итэҕэтиилээхтик суруллубут. Холобур, «Өлөөнө оҕото» кэпсээҥҥэ Сэмэнчик дьоҥҥо суолу ыйан биэриитэ, аҕата көстүбүтүгэр, олохтоох дьон хамсаныыта, Өлөөнө уонна Сэмэнчик аҕатын кэпсэтиилэрин ылан көрүөҕүҥ.
«Эбэ, эһэ педагогиката» диэн чахчы-бааччы саха олоҕуттан тахсыбыт мындыр санаа баар. Билигин даҕаны үс көлүөнэ бииргэ суулаһан олоруулара саха ыалыгар син көстөр: эбэлэрэ-эһэлэрэ, ийэлэрэ-аҕалара, оҕолоро. Бу бары өттүнэн көдьүүстээх үтүө үгэс. «Лаанча чыычааҕа» айымньыга эбээ: «Күһүн оруобуна сэттэ чааска сарсыарда кэлэн, маһы тоҥсуйан торулатта да, мин турабын. Уһугуннарар этэ. Ону баара «дьиибэ тоҥсоҕой булла» диирим. Оҕом ииппитин билбэтэхпин дии. Ити мастары эмтии сылдьар. Манна мэлдьи, сайын аайы, күн аайы күөх, тыыннаах тиит, бэс үүнэ, үрдүү туруоҕа», – диэн эппитэ ханнык баҕарар оҕоҕо дьайыыттан, үлэтиттэн дуоһуйар, өссө туох эрэ үчүгэйи, кэрэни, сырдыгы оҥоруон баҕарарыгар суол тэлэйэр курдук иhиллэр эбээт.
Бу https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/дьэдьэннээх-халдьаайы/ сигэнэн киирэн ааҕыаххын сөп.
К.С. Чиряев «Норуот педагогикатынан дьарыктанар хайысхалар» бырагырааматыгар ««Үлэ соргулаах оскуолата» диэн салаа баар. Саха буоллаҕына «үлэни сатыыр», «үлэҕэ үөрүйэх», «үлэһит киһи», «үлэһит аҕа ууһа» диэн ааттыыр. Бу сахалыы этии буолан, киһи өйүгэр түһэр. Хайдах үөрэтэрэ эмиэ сүһүөх-сүһүөх көстө сылдьар: бастаан сатыыр, онтон үөрүйэх буолар, аны биир эрэ киһи буолбат, аймаҕа, аҕа ууһа барыта оннук буолар. Ол эрээри тулуйан бырахпакка, салгыы үлэлии турар буоллахха, тулуур үөскээн иһэр. Ол кэмҥэ оҕоҕо көмөлөһөр, өйүүр, салайар киһи наада. Саха урут оҕотун батыһыннара сылдьан үөрэтэр буолара. А. Сыромятникова айымньыларыттан «Куобах» кэпсээҥҥэ ийэлэрэ Кэтириис, оҕолорун дьаһайан, куобахтарыгар талах, от, сэбирдэх аҕалтарыыта, үһүөн иччитэх балаҕаҥҥа олохтууллара – аахпыт эрэ дьиэ кэргэҥҥэ саҥа сүүрээни киллэрэр. Манна, дьэ, педагогтар этиилэрэ туоһу буолар: «БАҔАРАБЫН-ОҤОРУОХТААХПЫН-КЫАЙАБЫН».
Оскуола оҕолоругар кэпсээннэр: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/анастасия-сыромятникова-сүрэх-кыыма/
«Таптал педагогиката» диэн эмиэ дьикти салаа баар. Таптал иэйиитин оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иитэр, салайар, сайыннарар наада. Оҕо кыра сылдьан ийэтин-аҕатын, эбэтин-эһэтин таптыыр, ордук чорботор оонньуурдаах буолар. Оскуолаҕа киирэн баран, бииргэ сылдьар табаарыһа, таптыыр учуутала, таптыыр предметэ, таптыыр дьоруойа баар буолар.
Итини билбэккэ улааппыт оҕо эмоциональнай эйгэтэ итэҕэстээх буолан, кэлин эмискэ таптаан кэлэрэ саарбах. Норуот педагогикатыгар эмоциональнай иитии толору көрүҥэ баара А. Сыромятникова айымньыларыгар эмиэ наарданан көстөр. Улахан оҕо эппиэтинэһэ ( Лаанча эдьиийэ Наташа), тыынар тыыннаахха талаһыы («Куобах»), үлэлиир оҕону өрө тутан, саҥата суох кыралары үлэҕэ иитии («Тиэхээски уонна Өлөөнчүк»), улахан дьон бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннара («Өлөөнө оҕото»), Гошаҕа ийэтин алаадьытын сыта балтараа көс сиртэн биллиитэ («Инникитин көрбүт») айымньылары ааттыыбыт.
Билиҥҥи тымныы тыыннаах кэмҥэ оҕону сатаан таптыырга иитэр уонунан ордук наада буолла. Оҕо ийэтэ-аҕата манна суолта биэрэн, толкуйдаан, кэтээн, усулуобуйа оҥоро сатыахтаах.
Ааҕар сигэ: https://library.tompolibs.ru/3d-flip-book/анастасия-сыромятникова-киэҥ-аартыкка/
«Хотите сохранить отечество – воспитывайте сыновей, хотите сохранить нацию – воспитывайте дочерей» диэн этэллэр. Аныгы оҕо айылҕаттан тэйбит, дьонун кытта киэһэ эрэ көрсөр кэмигэр А. Сыромятникова айымньыларыттан кыра тэттик кэпсээннэри кылаас таһынан ааҕыыга киллэрдэххэ эрэ, саха дьахталларыттан идэтийбит суруйааччыбыт А. Сыромятникова аата ааттаныа, айымньыта үйэлээх буолуо этэ.
II-IV кылаастарга «Куобах», «Хопто», «Лаанча чыычааҕа», V-VI кылаастарга «Өлөөнө уонна Тиэхээски», «Хопто», VII-VIII кылаастарга «Инникитин көрбүт», IX-XI кылаастарга «Хабыача соноҕоһо», «Сүрэх кыыма», «Кыыс Хотун» айымньылары ааҕалларыгар сүбэлиэххэ наада.
Суруйааччы айымньынан тыыннаах буоларын умнумуоҕуҥ.
Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй,
учуутал, суруйааччы, суруналыыс
Кириэс Халдьаайы, Томпо